چکیده
بارزترین و ارزشمندترین اکوسیستم تالابی در استان کردستان دریاچه زریبار است که در نزدیکی شهرستان مریوان قرار داشته و با بخشی از جنگل‌های زاگرس شمالی که متعلق به هات اسپات جهانی ایران و آناتولی است احاطه شده است. هدف اصلی انجام این پژوهش ارزیابی توان جنگل‌های اطراف تالاب زریبار برای کاربری اکوتوریسم به‌منظور تعدیل فشار تفرجی در اکوسیستم شکننده تالاب و هدایت بخشی از این فشار به سمت جنگل است. در این بررسی پس از شناسایی منابع اکولوژیکی (پایدار و ناپایدار) تجزیه و‌تحلیل و جمع‌بندی منابع صورت گرفت. با مبنا قرار دادن اصول دستی نقشه‌سازی یگان‌های محیط‌زیستی و استفاده از روش سیستمی رایج در ایران در محیط نرم‌افزار (ArcGIS 9.2) لایه‌های اطلاعاتی با هم تلفیق شدند و در نهایت151 یگان محیط‌زیستی تفکیک و نقشه‌سازی شد. سپس با استفاده از مدل‌های ویژه طراحی شده برای اکوتوریسم جنگل‌های منطقه، ارزیابی توان اکولوژیکی برای اکوتوریسم متمرکز با سه طبقه توان و اکوتوریسم گسترده با دو طبقه توان در منطقه انجام شد. در مرحله بعد با شناسایی منابع اجتماعی- اقتصادی و تجزیه‌و‌تحلیل این داده‌ها، نقشه‌سازی و طبقه‌بندی شاخص‌های مهمی چون کاربری فعلی اراضی، درآمد حاصل از کاربری‌ها، ساختارهای زیربنایی، نرخ بیکاری و پراکنش دام انجام گرفت و نیازهای اجتماعی- اقتصادی دو دهستان موجود در محدوده مطالعاتی بررسی و به‌منظور اتخاذ تصمیم نهایی با توان اکولوژیکی منطقه تلفیق شد. در نتیجه از کل مساحت منطقه (50/8236 هکتار) 84/10 درصد به تفرج متمرکز طبقه 2 (69/892 هکتار)، 32/12 درصد به تفرج متمرکز طبقه 3 (01/1015 هکتار)، 56/10 درصد به تفرج گسترده طبقه 1 (64/869 هکتار) و 81/0 درصد برای تفرج گسترده طبقه 2 (57/66 هکتار) تعلق گرفت.
کلید واژه‌ها: اکوتوریسم، ارزیابی توان اکولوژیکی، جنگل‌های اطراف تالاب زریبار، سامانه اطلاعات جغرافیایی.
سرآغاز
دریاچه زریبار بارزترین و ارزشمندترین اکوسیستم تالابی در استان کردستان است که در نزدیکی شهرستان مریوان واقع شده و با بخشی از جنگل‌های زاگرس شمالی که متعلق به هات اسپات جهانی ایران و آناتولی است احاطه شده است. این بخش از جنگل‌های زاگرس شمالی نه فقط از نظر حفاظت آب و خاک، جلوگیری از فرسایش و ایجاد آب و هوای مناسب دارای ارزش‌های بالایی هستند بلکه به علت وجود جاذبه آبی دریاچه زریبار و نزدیکی به مرز باشماق مریوان از نظر اکوتوریسم نیز بسیار چشمگیرند. در سال‌های اخیر دریاچه آب شیرین زریبار را جمعی از کارشناسان محیط‌زیست به‌عنوان تالابی بین‌المللی مطرح کرده‌اند و جای خالی آن در فهرست کنوانسیون تالاب‌های رامسر مورد توجه قرار گرفته است. بررسی‌ها نشان داده است که زریبار تمامی ویژگی‌های تالاب بین‌المللی را دارد (بالیده، 1385). به‌وجود آوردن چنین دیدگاهی در بین طرفداران حفاظت از محیط‌زیست توجه آنها را به حفاظت هر چه بهتر از این اکوسیستم و جلوگیری از هرگونه اقدامات شتابزده (اقدام به ایجاد شهرک صنعتی در اطراف زریبار) سوق داد که منطقه را به منزله زیستگاه حفاظتی- توریستی معرفی کرده‌اند. استفاده جهانگردی از جنگل‌های منطقه راهکاری مناسب برای حفاظت از آنها است، چرا که مسئله تفرج در ارتباط با جنگل با حفاظت در آمیخته و با توجه به ویژگی‌های هر منطقه وضعیت خاصی به خود می‌گیرد (شریفی، 1368). اکنون که تفکر حفاظت از دریاچه زریبار به‌عنوان تالابی بین‌المللی در بین روشنفکران به‌وجود آمده است و منطقه به لحاظ جهانگردی اهمیتی خاص دارد، بی‌توجهی به جنگل‌های اطراف آن خطر بزرگی است که پیامدهای جبران‌ناپذیری را به بار خواهد آورد. برای حفاظت از جنگل‌های اطراف تالاب زریبار فواید و کارکرد آنها باید توجیه شود. با توجه به این نکته که از نظر اکولوژیکی کاربری اکوتوریسم بعد از حفاظت کمترین آسیب را به محیط وارد می‌کند (دهدار درگاهی، 1377) استفاده تفرجی از این جنگل‌ها توجیه مناسبی برای استفاده و حفاظت از آن است. برای این مقصود باید بررسی شود که در کجا این امکان را می‌توان فراهم کرد؟ دهدار درگاهی (1377)، در آمایش سرزمین حوزه‌های جنگلی ارسباران به دلیل وضعیت خاص اکولوژیکی منطقه در پایان پروژه- کار، 09/30 درصد از منطقه را به حفاظت، 47/28 درصد را به اکوتوریسم گسترده و 01/0درصد را به اکوتوریسم متمرکز اختصاص داد. پیرمحمدی (1386)، در ارزیابی توان اکولوژیکی اکوتوریسم سامان عرفی چم حاجی جنگل کاکارضا (در استان لرستان) به این نتیجه رسید که ارتفاع از سطح دریا، تقاضای تفرجی و کاربری فعلی اراضی، عوامل کلیدی مؤثر در فرایند ارزیابی منطقه برای کاربری اکوتوریسم بوده‌اند و در نهایت کاربری فعلی اراضی مهم‌ترین عامل بوده است. عبدوسلام و همکارن (2000) در طراحی اکوتوریسم در جنگل‌های مانگرو در سانداربانس با استفاده از (GIS)، تصاویر ماهواره‌ای لندست (TM) و فناوری اطلاعات (IT) اکوتوریسم را ابزار مناسبی برای کمک به پایداری در ذخایر جنگلی و همچنین حفاظت از این میراث جهانی یونسکو می‌دانند. تی و کابانبان (2007) با ارزیابی پایه‌ای توان فیزیکی و اجتماعی- اقتصادی جنوب پولائوبنگی برای استفاده جهانگردی به این نتیجه رسیدند که هرچند این منطقه دارای کیفیت‌های طبیعی است که برای اکوتوریسم جذاب است اما حمایت‌های مالی و بنیادی باید دسترسی به امکانات را فراهم کند و چشم‌اندازهای جهانگردی پایدار آینده را افزایش دهد. اکوتوریسم به‌طور عام عبارت است از بازدید از هر منطقه ویژه جهانگردی با هدف مطالعه و لذت‌جویی که منطقه می‌تواند طبیعی، اجتماعی، یا فرهنگی باشد. سبک زندگی مردم محلی، مناظر طبیعی، آثار باستانی و تاریخی، منابع عمده اکوتوریسم محسوب می‌شوند. فعالیت‌های اکوتوریستی منوط به آگاهی و احساس مسئولیت برای حفظ سیستم اکولوژیکی مجاز خواهد بود (شریفی، 1385). به این ترتیب سؤالاتی که در این تحقیق مطرح است به قرار زیر است: وضعیت فعلی جهانگردی در منطقه و ارتباط آن با نیروی اکوتوریسم چگونه است؟ آیا پراکنش جهانگردی فعلی با نیروی منطقه همخوانی دارد؟ آیا این امکان وجود دارد که از نیروهای اکوتوریستی جنگل‌های اطراف تالاب زریبار به‌منظور تعدیل فشار تفرجی بر روی تالاب زریبار استفاده کرد؟ با توجه به سوالات مطرح شده اهداف زیر در این مطالعه مطرح است:
-
ارزیابی توان جنگل‌های اطراف تالاب زریبار برای کاربری اکوتوریسم گسترده و متمرکز به‌منظور تعدیل فشار تفرجی در اکوسیستم شکننده تالاب زریبار و هدایت بخشی از فشار مذکور به سمت جنگل.
-
حرکت در راستای سیاست حفاظت طبیعی با توجه به آثار اکوتوریسم به‌عنوان نوعی از کاربری که ضمن تحمیل کمترین خسارت به محیط‌زیست، موجب افزایش درآمد مردم محلی، بهبود وضعیت اقتصادی و ایجاد فرصت تبادل فرهنگی می‌شود.
منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه، حوزه آبخیز تالاب زریبار در نزدیکی شهرستان مریوان است که بین طول شرقی 46 درجه و 3 دقیقه تا 46 درجه و 10 دقیقه و عرض شمالی 35 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 37 دقیقه واقع شده است. این حوزه قسمتی از دو دهستان خاو و میرآباد و زریبار است، به‌طوری‌که 7 روستا به نام‌های برده رشه (مرکز یگانه دهستان بخش خاو و میرآباد)، کانی میران، سیف سفلی، محمده، ینگیجه، کانی سپیکه و پیرصفا در بخش شمالی حوزه یعنی دهستان خاو و میرآباد قرار گرفته و سه روستای کولان، کانی سانان و دره تفی در بخش جنوبی حوزه یعنی دهستان زریبار واقع شده‌اند. ساکنان این منطقه کرد زبان و پیرو دین اسلام هستند. شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی و دامداری است و عده‌ای نیز در اطراف تالاب زریبار به ماهیگیری مشغول‌اند. البته به‌دلیل نزدیکی به مرز باشماق (مرز ایران و عراق) عده زیادی از مردم، بخصوص در سال‌های اخیر به قاچاق روی آورده‌اند. مساحت حوزه آبخیز مورد مطالعه، 5/8236 هکتار است که از این میزان، 83/1122 هکتار به پوشش گیاهی اطراف دریاچه و 25/860 هکتار به پهنه آبی تالاب اختصاص دارد. ارتفاع متوسط حوزه از سطح آب‌های آزاد 1375 متر است. تالاب زریبار که یگانه دریاچه طبیعی در قلب ارتفاعات زاگرسی استان کردستان است در محدوده مطالعاتی واقع شده است. این تالاب که از نظر کنترل سیل و نگهداری کیفیت آب نقش مهمی در منطقه ایفا می‌کند از جبهه‌های غرب، شرق و شمال با ارتفاعات پوشیده از جنگل احاطه شده است (شکل 1).
شکل (1): منطقه مورد مطالعه
نویسنده: آرمان رشیدی، مجید مخدوم، جهانگیر فقهی، مرتضی شریفی (پژوهش‌های محیط‌زیست، سال 1، شماره 2)
