روش پژوهش

تعیین محدوده حوزه آبخیز

برای تعیین محدوده حوزه آبخیز تالاب زریبار از نقشه توپوگرافی اسکن شده1:50000 سازمان جغرافیایی ارتش تهیه شده از شرکت پویاب و همچنین تصاویر سه بعدی مربوط به نرم‌افزار (Google Earth) استفاده شد. از آنجایی‌که تصاویر این نرم‌افزار قادر به نمایش اعداد ارتفاعی بودند تطبیق آن بــا نقشه توپوگرافی و محدود کردن دقیق حوزه آبخیز در نرم‌افزار Photoshop CS امکان‌پذیر شد. در محیط این نرم‌افزار، در جایی‌که امتداد خطوط توپوگرافی به خاطر وجود محدوده‌های نظامی، جاده، یا عوامل دیگر از بین رفته بود مجدداً ترسیم انجام شد و به محیط نرم‌افزار (ILWIS3,3) برای زمین مرجع و رقومی کردن انتقال داده شد. پس از این مرحله، لایه‌برداری از محدوده حوزه آبخیز، داغ آب و دریاچه با فرمت مناسب مجموعه نرم‌افزار (ArcGIS9.2) تهیه شد. برای حفظ هماهنگی مکانی بین نقشه‌ها، سیستم تصویر (UTM) با مبنای (WGS84) مربوط به (ZONE38n) برای تمامی نقشه‌ها مورد استفاده قرار گرفت.

نقشه‌سازی یگان‌های محیط‌زیستی و ارزیابی اکوتوریسم در جنگل‌های اطراف تالاب زریبار

روش ارزیابی استفاده شده در این تحقیق براساس آخرین روش‌های معمول در ایران، یعنی روش تجزیه‌و‌تحلیل سیستمی است. به‌طورکلی در این روش باید ابتدا به شناسایی منابع اکولوژیکی و منابع اجتماعی- اقتصادی و سپس به تفسیر و جمع‌بندی داده‌ها و ایجاد واحد، یا یگان نقشه‌سازی پرداخت. بعد از این مرحله با در نظر گرفتن منابع شناسایی شده، مدل ویژه منطقه با توجه به مدل کلی اکوتوریسم ایران (مخدوم و همکاران،1383) تهیه می‌شود و در نهایت ارزیابی توان اکولوژیک منطقه با لحاظ مدل طراحی شده برای کاربری مورد نظر انجام می‌گیرد. در این مطالعه، مقایسه واحدهای همگن محیط‌زیستی با مدل ویژه توان اکولوژیکی اکوتوریسم جنگل‌های اطراف تالاب زریبار صورت گرفت و درجه رضامندی این واحدها برای سه طبقه توان اکوتوریسم متمرکز و دو طبقه توان اکوتوریسم گسترده انجام گرفت. جمع‌بندی واحدهای همگن یکسان و دارای توان برای هر طبقه، نقشه زون‌بندی منطقه را فراهم کرد. در مطالعه حاضر به‌منظور نقشه‌سازی یگان‌های محیط‌زیستی در نرم‌افزار (ArcGIS9.2)، فرایند زیر به صورت گام به گام طی شده است و برای تفهیم بهتر، این مراحل به صورت روندنما در شکل 2 نشان داده شده است:

شکل (2): روندنما (فلوچارت) تحقیق

1. روی‌هم‌گذاری نقشه طبقات درصد شیب و نقشه طبقات ارتفاع از سطح دریا (نقشه نخستین شکل زمین)
2. کدگذاری فصول مشترک پهنه‌بندی شده با فرمول مخدوم 66 و اضافه کردن ستون جدید به جدول توصیفی لایه نخستین شکل زمین
3. روی‌هم‌گذاری نقشه نخستین شکل زمین با نقشه جهات جغرافیایی و ایجاد نقشه یگان‌های شکل زمین
4. اضافه کردن ستون جدید به لایه ایجاد شده در مرحله سوم و کدگذاری یگان‌های حاصل شده
5. ادغام واحدهای کمتر از 5 هکتار تا شیب 15% و واحدهای کمتر از 25 هکتار در شیب‌های بالاتر از 15% و ایجاد نقشه یگان‌های شکل زمین نهایی (با اتمام این مرحله که به‌وجود آورنده اکوسیستم کلان است، یگان‌های ایجاد شده تا شیب 15% دارای مساحتی بیش از 5 هکتار بوده و واحدهایی که در شیب بالاتر از 15% قرار دارند مساحتی بیش از 25 هکتار دارند).
6. روی‌هم‌گذاری نقشه یگان‌های شکل زمین نهایی (پس از عملیات ادغام) با نقشه خاک پردازش شده و تکــرار عملیات مرحله 2 و 5 تا رسیدن به یگان محیط‌زیستی پایه 1.
7. روی‌هم‌گذاری نقشه یگان محیط‌زیستی پایه 1 با نقشه پردازش شده تیپ و فرم پوشش گیاهی و انجام عملیات مشابه مرحله 2 و 5 تا رسیدن به نقشه واحدهای محیط‌زیستی پایه 2.
8. روی‌هم‌گذاری نقشه واحدهای محیط‌زیستی پایه 2 با نقشه تراکم پوشش گیاهی و تکرار مراحل 2 و 5 به‌دست آوردن نقشه نهایی یگان‌های محیط‌زیستی.

تا این گام، پهنه‌بندی برای دستیابی به نقشه یگان‌های محیط‌زیستی که در واقع هر یک از آنها شامل گروه‌های منظم از ساختارهای مشابه و همگن داده‌ها هستند به سرانجام می‌رسد. از این پس در عمل روی‌هم‌گذاری دیگر پهنه‌بندی برای نقشه‌سازی انجام نمی‌گیرد و فقط اطلاعات سایر نقشه‌ها (مانند منابع ناپایدار) وارد جدول یگان‌های محیط‌زیستی می‌شوند. پس از مراحل پیش گفته جدول یگان‌های محیط‌زیستی برای استفاده از مدل اکوتوریسم جنگل‌های اطراف تالاب زریبار آماده شد و ارزیابی توان منطقه برای کاربری اکوتوریسم متمرکز و گسترده صورت پذیرفت. سپس برحسب نیاز اجتماعی- اقتصادی انسان ساکن در سرزمین مناطق حفاظتی و مناسب برای اکوتوریسم تعیین شد. شایان ذکر است که داده‌های حاصل از مطالعات اقتصادی و اجتماعی مبین شرایط حاکم بر روابط انسانی و فعالیت‌های او در سرزمین هستند از بین مشخصه‌های مختلف به‌دست آمده، 5 عامل شامل نیروی انسانی (جمعیت)، منابع مالی (درآمد)، فناوری (ساختارهای زیربنایی)، تعداد دام و کاربری فعلی اراضی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه، یا عدم توسعه یافتگی در منطقه‌ای به شمار رفته و از آنها به‌منزله برایند اطلاعات اجتماعی- اقتصادی یاد می‌شود (دهدار درگاهی، 1377). با جمع‌بندی اطلاعات اجتماعی- اقتصادی روستاها نقشه‌های درآمد حاصل از کاربری‌ها، پراکنش دام، جمعیت، ساختارهای زیربنایی و سایر شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی حاصل از پردازش‌های جدولی تهیه شد و با وارد کردن اطلاعات مربوط در جدول یگان‌های محیط‌زیستی در تصمیم‌گیری و ارزیابی نهایی مورد استفاده قرار گرفت.

مدل ویژه اکولوژیکی اکوتوریسم جنگل‌های اطراف تالاب زریبار

همان‌طورکه از عنوان این بخش و تحقیق حاضر مشخص است مدل‌های ویژه تصمیم‌گیری برای اکوتوریسم متمرکز طبقه یک Eti1، طبقه دو Eti2 و طبقه سه Eti3 در پهنه‌هایی از جنگل‌های اطراف تالاب زریبار امکان پذیرند، چنانچه ویژگی‌های اکولوژیکی آنها مطابق مدل ارائه شده در زیر باشند. همچنین اکوتوریسم گسترده طبقه یک Ete1 و طبقه دو Ete2 طبق مدل‌های ارائه شده ارزیابی و تصمیم‌گیری شدند. علائم مشخصه‌های اکولوژیکی استفاده شده در طبقات مختلف مدل ارزیابی توان اکولوژیک عبارتند از Pte (بافت خاک)، pf (حاصلخیزی خاک)، ps1 (تحول یافتگی خاک)، ps2 (سنگریزه‌های خاک)، pdr (زهکشی خاک)، pg (دانه‌بندی خاک)، pd (عمق خاک)، phg (گروه‌های هیدرولوژیک خاک)، S0 (شیب به درصد)، A0 (جهت)، Wt (سطح آب زیرزمینی به متر)، Vg0 (تیپ جنگل)، Ff (فرم جنگل)، Ha (گرایش زیستگاه‌ها)؛ همچنین با توجه به مدل مخدوم، منطقه به لحاظ مشخصه‌هایی چون رطوبت نسبی، سرعت باد و تعداد روزهای آفتابی در ماه برای اکوتوریسم متمرکز و گسترده طبقه 1 مناسب است، بنابراین نقشه‌سازی از مشخصه‌های یاد شده به علت نقش یکسان آن در ارزیابی، صورت نگرفت.

Eti1= Pte(1,2) + pf(1,2) + ps1(1,2) + ps2(1,2) + pdr(1) + pg(1) + pd(1,2) + phg(1) + S₀(1) + A₀(2,3) + Wt(2,3) + Vg0(1,2,3) + Ff(1,2) + Ha(2,3)

Eti2= Pte(1,2,3,4) + pf(1,2,3) + ps1(1,2,3) + ps2(1,2,3) + pdr(1,2) + pg(1,2) + pd(1,2,3,4) + phg(1,2) + S₀(1,2) + A₀(2,3) + Wt(2,3,4) + Vg0(1,2,3) + Ff(1,2,3) + Ha(2,3,4)

Eti3= Pte(1,2,3,4) + pf(1,2,3) + ps1(1,2,3) + ps2(1,2,3) + pdr(1,2) + pg(1,2) + pd(1,2,3,4) + phg(1,2) + S₀(1,2) + A₀(1,4,5) + Wt(1,2,3) + Vg0(1,2,3) + Ff(1,2,3) + Ha(2,3,4)

Ete1= S₀(1,2,3) + Ff(1,2,3) + Ha(2,3,4)

Ete2= S₀(1,2,3,4) + Ff(1,2,3) + Ha(2,3,4)

نویسنده: آرمان رشیدی، مجید مخدوم، جهانگیر فقهی، مرتضی شریفی (پژوهش‌های محیط‌زیست، سال 1، شماره 2)

مطالب مرتبط:

ارزیابی اکوتوریسم با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) – بخش اول ارزیابی اکوتوریسم با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) – بخش سوم طراحی و اجرای WebGIS در گردشگری و توریسم (شهر قم) – بخش اول