مدیریت بهداشت و ایمنی و محیط زیست (مطالعه موردی، خطوط لوله و بخش های عملیاتی با بهره گیری از GIS)
جایگاه و اهمیت موضوع ایمنی و بهداشت و محیط زیست در مرحله بهره برداری از تاسیسات صنعتی با هدف جلوگیری از بروز حوادث غیر مترقبه ، حفاظت از ارکان محیط زیست و جلوگیری از حوادث و مخاطراتی که پرسنل و تجهیزات و تاسیسات انسان ساخت را هدف قرار می دهد بی شک با توجه به مطالبی که ذکر شد یکی از مهمترین وظائف سطوح مدیریت در کلیه واحدهای مربوطه تلقی می گردد. برای کسب اطمینان از استقرار موفق سامانه HSE در طول اجرا یک پروژه بزرگ باید با دارا بودن یک سیستم ممیزی مستند و جامع و هدفمند در چارچوب موضوعات نظام ایمنی و بهداشت و محیط زیست نسبت به کنترل فرآیندها در کلیه مراحل فوق اقدام نمود. هدف از این اقدام ایجاد تصویری شفاف از وضعیت اداره شرائط بهداشتی و ایمنی و آگاهی از تاثیرات پروژه بر ابعاد مختلف محیط زیست می باشد. انجام ممیزی کمک خواهد کرد که نسبت به کاربرد موثر و کارآمد خط مشی و فرآیندهای HSE اطمینان حاصل گردد و نسبت به تطبیق قوانین و مقررات با عملکردهای موجود اطمینان حاصل شود.
یک نظام ممیزی این فرصت را ایجاد می کند که بتوان در مورد صحت و درستی موضوعات مربوط به نظارت و کنترل ایمنی و مقابله با خطرات و مسائل مربوط به حفاظت از محیط زیست و رعایت ضوابط و استانداردهای زیست محیطی در ابعاد مورد تاثیر احتمالی پروژه اطمینان حاصل نمود. سیستم های ممیزی بهداشت و ایمنی و محیط زیست HSE جهت ارزیابی عملکردها با توجه به وضعیت سازمان و پروژه مورد نظر تعیین خواهد شد اما بی شک برای حصول اطمینان از رعایت اصول زیست محیطی توجه به موضوعاتی چون ارزیابی اثرات زیست محیطی EIA و نیز سیستم مدیریت محیط زیست ISO14000 می تواند راهنمای مناسبی برای ممیزی نظام HSE در زمینه رعایت اصول محیط زیست تلقی گردد( 4). از آنجا که خواستگاه اصلی سامانه های HSE بخش انرژی و صنایع نفت و گاز می باشند و با توجه به ساختار و سوابق مسائل ایمنی و بهداشتی در پروژه های نفت و گاز شاخص های ممیزی نظام مدیریت HSEبا تاکید بیشتر بر مسائل ایمنی و کاهش مخاطرات و در پاره ای موارد وزن بیشتر در رعایت استانداردهای بهداشتی را ارائه می دهد ولی در زمینه استانداردهای محیط زیست و توجه به شاخص های موثر در پیشگیری از آلودگی های زیست محیطی و جریان حفاظت از محیط زیست کافی به نظر نمی رسد. به همین دلیل در پاره ای از موارد ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه ها بعنوان روش های مربوط به استقرار سامانه HSE مورد استناد واقع گردیده است.
برای بهره گیری از GISجهت مدیریت ایمنی و بهداشت و محیط زیست لازم است شاخص های این نظام تعیین و سپس با بهره گیری از اصول یک GIS نسبت به استقرار و پیاده سازی سیستم اقدام بعمل آید. تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک بالای آیکونوس و نقشه های رقومی پیاده سازی شده از خطوط لوله و بخش های عملیاتی تلمبه خانه و فشارشکن اراک مورد بهره برداری قرار گرفته اند. بدیهی است در موضوع مطرح شده در این پژوهش با توجه به 14هزار کیلومتر خطوط لوله از قطر 4 اینچ تا 23 اینچ در 49 مسیر و 110 مرکز انتقال و 56 مرکز تاسیساتی و 9 ایستگاه فشارشکن و اهمیت مدیریت انرژی و سوخت رسانی به کشور کاربرد این مهم با استفاده از GIS/RS از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. به طور کلی موارد زیر بعنوان شاخص های اصلی ممیزی نظام مدیریت HSE معرفی می گردند(5):
-
ممیزی شاخص های مربوط به تعهد مدیریت سازمانی و تعیین تعهد سطوح مختلف سازمان (تخصیص منابع مالی و پشتیبانی و مشارکت مدیریت در کلیه سطوح)
-
خط مشی بهداشت و ایمنی و محیط زیست و چگونگی ارتباط مدیریت سازمان (ملاحظات سامانه HSE در اهداف سازمانی و تائید آن توسط مدیریت عالی سازمانی و ابلاغ به تمامی سطوح سازمانی و آشنانمودن کلیه سطوح با خط مشی مربوطه)
-
تعیین اهداف و مقاصد در استقرار سامانه HSE (تعمیم بخش مهمی از موارد اساسی مانند جلوگیری از هدر رفتن زمان در طرح ها، جلوگیری از هدر رفتن دارائی ها، جلوگیری از شرائط نامناسبی که باعث آثار زیان بارزیست محیطی و بهداشتی منجر می گردد از طریق روش های سیستماتیک و مشارکت های عمومی در طرح و…… )
-
ساختار سازمانی و سازمان مدیریت HSE (چارت تشکیلاتی سازمان بهداشت و ایمنی و محیط زیست با ذکر پست های سازمانی و شرح وظائف و شرائط احراز و برقرار نمودن کلیه اقدامات مربوط به آموزش و کسب صلاحیت ها و نحوه ارتقا و چگونگی ارتباط ها در درون این سازمان)
-
مدیریت تغییر(مستند نمودن تغییرات در کلیه فعالیت ها و وجود رویه های لازم برای طرح ریزی و کنترل تغییرات)
-
واگذاری و تفویض مسئولیت اجرائی HSE (مشخص نمودن اختیارات واگذار شده در شرح وظائف افراد و گروهها و تعیین بازرسی ها و آموزش های لازم متناسب با فعالیت ها و فرآیندهای طی شده)
-
شاخص های مربوطه کمیته ایمنی (تعیین گروه و اعضا کمیته بعلاوه شرح وظائف و جایگاه قانونی در بالای چارت سازمانی به نحوی که با بالاترین مقام سازمانی در ارتباط مستقیم قرار گیرد و تعیین نحوه نشست ها و مصوبات مربوطه و پیگیری اقدامات)
-
شاخص های مربوطه کمیته بهداشت ( تعیین اعضا و جایگاه و سلسله مراتب اقدامات به شرح بالا)
-
شاخص های مربوطه محیط زیست (تعیین اعضا و جایگاه و سلسله مراتب اقدامات به شرح بالا)لازم به ذکر است که اصولا در طراحی سامانه HSE می باید کمیته فوق به طور واحد و یکپارچه تشکیل و در ساختار سازمانی تعیین و اقدام نماید.
-
مستندات سامانه HSE (تهیه دستورالعمل ها راهنماها و منابع و ماخذ و مراجع)
-
مشارکت و نحوه تعامل گروهی و سامانه های آموزش در نظام HSE (برقراری نظام مشارکت و نحوه ارائه طرح ها و مطالب و گزارش ها و نحوه تائید و اجرائی نمودن طرح ها)
-
بررسی تجهیزات و امکانات مربوطه (بخش های بهداشت و ایمنی و محیط زیست)
-
بررسی سوابق حوادث و اتخاذ شاخص های لازم برای کنترل موثر در جلوگیری از حوادث (ایجاد شناسنامه حوادث جدی و زیان های ناشی از وقوع آنهاو ارائه متناسب و اطلاع رسانی صحیح در جهت ارتقا آموزش به عوامل دست اندرکار)
-
تعیین فعالیت های اصلی در حوزه فرآیندهای پزشکی (کمک های اولیه و امکانات و تسهیلات لازم مرکز فیزیکی و امکانات مربوطه و پزشک و پرستار و نحوه همکاری و ارائه خدمات و…)
-
کنترل فرآیندهای HSEدر حوزه پیمانکاران (ارزیابی پیمانکاران قبل از انتخاب از لحاظ مشخصات فنی در حوزه HSEابلاغ و مشخص نمودن مقررات مربوطه به پیمانکاران و کنترل فعالیت های پیمانکاران مطابق استاندارد HSEو برقراری بازرسی و ممیزی های لازم )
-
پارامترهای مخاطرات و تعیین بالقوه ریسک در فعالیت ها و فرآیندها (تعیین مشاغل توام با ریسک و تعیین ریسک در کلیه فعالیت ها و تجزیه و تحلیل مدیریت مربوطه و مستند نمودن نحوه صحیح اداره فعالیت های فوق)
-
فرآیندهای نظارت (تعیین نحوه صحیح اجرا فرآیندها و چگونگی نظارت بر آنها و کسب اطمینان از اجرا فرآیندها مطابق استاندارد)
-
ممیزی و ارزیابی ماشین آلات مکانیکی و الکتریکی (ملاحظات مربوط به شرائط فیزیکی ادوات و ماشین آلات فیزیکی و الکتریکی و کنترل روش کار و استانداردهای مربوط به کلیه موارد خطرناک مانند مواد شیمیائی و رادیواکتیو خطرناک و ارگونومی و کنترل خطرات تهدید کننده سیستم های تنفسی و شنوائی و حفاظت از صورت و چشم و دست و پا و خطرات نشت و خطر انفجار و….)
-
ممیزی و ارزیابی پیشگیری و حفاظت در مقابل حریق ( لوازم و تجهیزات و سیستم های اعلام خطر و افراد مسئول و راه های گریز نگهداری وسائل قابل اشتعال و تمرینات و آموزش و ثبت حوادث و…)
-
بررسی و گزارش حوادث (گزارش حوادث و ثبت زیان ها و آسیب ها بررسی آنها و آمار صدمات و نگهداری و آرشیو آمار و اطلاعات مربوطه)
-
ممیزی شاخص های نظم در محیط های کاری (شرائط ساختمان ها و تعیین نقاط نا ایمن و بررسی سامانه های روشنائی و تهویه و چینش در انبارها استفاده از استانداردهای انبارداری و چگونگی بهره گیری از سیستم های بهداشتی در این خصوص)
-
نتایج شاخص ها
GIS فن آوری است که جهت یکپارچه نمودن و استفاده و نمایش دامنه وسیعی از اطلاعات به منظور خلق تصویری از جغرافیای یک منطقه، محیط زیست و ویژگی های اقتصادی واجتماعی آن استفاده می کند و هم چنین برای افزایش درک ما از مشاهدات و اندازه گیری های سطح زمین و سطوح زیرین به کمک ایجادتجسم های پیچیده از زمین شناسی سطوح زیرین هم استفاده می گردد. امروزه سامانه های اطلاعات مکانی برای هر چیز از تهیه نقشه های پایه گرفته تا پشتیبانی از اکتشاف و توسعه منابع و از مدیریت زیست محیطی گرفته تا برنامه ریزی و اداره سیستم های حمل و نقل و ارتباطات، تاسیسات شهری و کاربری زمین به کار می رود. کاربرد آن در HSE و مطالعه خطوط لوله و بخش های عملیاتی تلمبه خانه و فشارشکن اراک از موارد جدیدی است که تا امروز تجربه مشابهی در سطح جهانی ندارد. پس از انجام تصحیحات هندسی و رادیومتریک تصاویر ماهواره ای با بهره گیری از مختصات نقاط و با بهره گیری از مختصات جی پی اس، نقشه ها و تصاویر زمین مرجع شده اند و برای کنترل تطابق داده ها از نقشه های توپوگرافی 1:25000 نیز استفاده شده است. در مرحله بعد با استفاده از آلگوریتم های موجود در نرم افزار ژئوماتیکا و نرم افزار ARCGIS لا یه های مختلف مورد نظر در تحلیل های ایمنی و زیست محیطی مثل خطوط لوله و انبارهای نفتی همراه تصاویر هم مختصات گردیده اند و تحلیل های مکانی مطابق استانداردهای بخش ایمنی و زیست محیطی در آن ها به انجام رسیده است.
شکل 1- خطوط لوله نفتی و فرآورده های نفتی تلمبه خانه و فشارشکن اراک با استفاده از تصاویر ماهواره ای آیکونوس و GIS
یک سیستم اطلاعات مکانی ابزاری آیده آل برای یکپارچه نمودن و تجزیه و تحلیل اطلاعات مکانی است. به منظور درک قابلیت کامل GIS برای تفسیر اطلاعات زمین مکانی، کاربران باید قادر به جستجوی اطلاعات و دسترسی به آن به شکلی قابل استفاده باشند. با بهره گیری از شاخص های ممیزی و ارزیابی فعالیت ها در حوزه ایمنی و بهداشت و محیط زیست و گردآوری اطلاعات فوق در پایگاه داده DBMS امکان برای HSEMS مهیا می گردد.
پارامترهای مخاطرات و تعیین بالقوه ریسک در فعالیت ها و فرآیندها در خطوط لوله به صورت اطلاعات توصیفی اخذ و با استفاده از تصاویر ژئورفرانس آیکونوس و تشکیل پایگاه داده به صورت گرافیکی در روی نقشه ها به نمایش درآمده است. در شکل های بعدی ( 2 و 3) نمونه دیگری از پیاده سازی استانداردهای بخش ایمنی در رابطه با حریم خطوط لوله به صورت تحلیل های ایجاد حریم (Buffering) و تحلیل کانون های خطر با استفاده از GIS در مخازن نفت و ساختمان ها با بهره گیری از داده های ایمنی مخازن تهیه و برای ساختمان ها به نمایش درآمده است.
شکل 2 – ایجاد حریم های ایمنی در روی تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک بالا و تحلیل حریم (Buffering) در GIS جهت نمایش مدیریت ایمنی خطوط لوله
شکل 3- تحلیل کانون های خطر با استفاده از GIS در مخازن نفت و ساختمان ها
نتیجه گیری
در صورتی که سازمان و یا هر پروژه ای با کلیه اجزا و عوامل خود به رعایت پارامترهای موثر در نظام مدیریت ایمنی و بهداشت و محیط زیست همت جدی گمارده باشد و درصورتی که از استقرار نظام مند HSE بتوان در کلیه فرآیندهای فوق اطمینان حاصل نمود شکی نیست که می توان در آن صورت نظام HSE را به عنوان یک دستاورد مهم برای دستیابی به توسعه پایدار قلمداد کرد، چرا که دارا بودن سیستمی که بتواند پارامترهای موثر در بخش های ایمنی و بهداشت و حفاظت از محیط زیست را توام با یکدیگرو در عین قرار دادن در یک چارچو ب و سیستم مورد ارزیابی قرار داده و به کنترل درآورد از ویژگی های موثر در مدیریت امروز صنایع و سازمان هاست که می تواند مورد استفاده برنامه ریزان و مدیران قرار گرفته و آنان را در ادامه طریق توسعه با دیدگاه توسعه پایدار یاری رساند.
هم چنین بهره گیری از GIS و داده های زمین مرجع شامل نقشه های دقیق از حوزه های مربوط به نفت و گاز از اهمیت فراوانی در HSEMS برخوردار است. در پژوهش ارائه شده تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک بالای آیکونوس و نقشه های رقومی پیاده سازی شده از خطوط لوله و بخش های عملیاتی تلمبه خانه و فشارشکن اراک مورد بهره برداری قرار گرفته اند. بدیهی است با توجه به 14 هزار کیلومتر خطوط لوله از قطر 4 اینچ تا 23 اینچ در 49 مسیر و 110 مرکز انتقال و 56 مرکز تاسیساتی و 9 ایستگاه فشارشکن و اهمیت مدیریت انرژی و سوخت رسانی به کشور کاربرد این مهم از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. با توجه به پژوهش انجام شده پیشنهاد می گردد شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران بعنوان یکی از شرکت های تابعه شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران با همکاری متخصصین مرتبط زمینه بکارگیری تکنولوژی های نوین RS و GIS را در مدیریت خطوط لوله و بخش های عملیاتی تاسیسات مرتبط فراهم آورد. ضمنا با توجه به سرمایه گذاری سازمان ها و موسسات بزرگ برای تعمیم و توسعه HSE در هدایت طرح ها و برنامه های بزرگ صنعتی و کارآئی موثر سامانه های اطلاعات مکانی در مدیریت برنامه ها و تصمیم گیری می توان هر چه بیشتر در رسیدن به توسعه پایدار یار و مددکار مدیریت کلان جامعه بود چرا که علاوه بر کسب نتایج موثر در حصول استانداردهای بهداشتی و زیست محیطی و نیز رعایت معیارهای ایمنی می توان از نظر قیمت تمام شده و شرائط اقتصادی، هزینه های طرح ها را در مقابل منافع حاصله کاهش داد.
با احتساب منافع حاصل از جلوگیری از صدمات و لطمات اقتصادی طرح های بزرگ به منابع طبیعی و جلوگیری از رشد آلودگی های زیست محیطی حاصل از طرح های بزرگ صنعتی و هم چنین افزایش استانداردهای بهداشتی و کاهش مخاطرات ریسک و خطرات و حوادث موجود در طرح ها، می توان شاهد افزایش راندمان و بهبود شرائط اقتصادی در سطح ملی و نهایتا رضایت مندی همه جانبه در اجرا طرح ها و گام نهادن در مسیر توسعه همه جانبه و پایدار کشور بود.
منابع
-
رضائی، کامران، استاندارد 14001:2004 ISO، RWTUV، 1384
-
The Principles of Health and Safety and Environmental Management, 2002, Health and Safety System in Britain
-
B, Callaghan, The Health and Safety System,2002
-
قراگوزلو،علیرضا، الودگی های زیست محیطی و HSE کاوشگران فن آور، 1385
-
قراگوزلو، علیرضا، معرفی نقش سامانه های HSE در دسترسی به توسعه پایدار، مجله انسان و محیط زیست، شماره سوم، بهار 1386
نویسنده: دکتر علیرضا قراگوزلو ، مژگان هجرانی دیارجان
با سلام و تشکر مقاله ارزنده و توام با نوآوری بود. تشکر